Alzheimer, Demans cinsleri ortasında yaygın olarak görülen beyin hücrelerinin yok olmasına neden olan bir nörolojik hastalık. Niyet, hafıza ve lisanı denetim eden kısımları etkileyip, hafıza kaybı ile başlayıp etrafa reaksiyon verme yeteneğinin kaybına kadar oluşabilen sonuçlara sahip. 21 Eylül Dünya Alzheimer günü olması nedeniyle bu bahiste merak edilen noktaları mevzunun uzmanlarından öğrenerek sayfalarımıza taşıdık.

Tüm dünyada 57 milyon, Türkiye’de ise 700 bin kişiyi tesiri altına alan Alzheimer hastalığı, günlük hayatı etkileyen ve zihinsel yeteneklerde bozulmalara neden olan nörodejeneratif bir hastalık olarak tanımlandığının altını çizen uzmanlar 2023 yılının, hastalıkla çaba için değerli bir yıl olduğunun da ayrıyeten altını çiziyor. Türkiye Alzheimer Derneği uzmanları, 21 Eylül Dünya Alzheimer Günü’ne özel açıklamalarda bulundu. Mevzu ile ilgili bilgiler veren dernek lideri Prof. Dr. Başar Bilgiç, “Amerika Birleşik Devletleri’nde Amerikan Sıhhat ve İlaç Dairesi (FDA), bir Alzheimer ilacının tam kullanım onayını verdi” biçiminde konuştu.

Tüm dünyada yaşlı nüfusun artması nedeniyle, Alzheimer hastalığının görülme oranında ilerleyen yıllarda önemli bir artış yaşanması bekleniyor. Günümüzde yaklaşık 57 milyon kişi Alzheimer hastalığı ile çaba ederken, 2050 yılında 140 milyon bireye Alzheimer teşhisi konulacağı kestirim ediliyor. Hastalıkla ilgili farkındalık yaratmak hedefiyle belirlenen 21 Eylül Dünya Alzheimer Günü’nün bu yılki teması ise, hastalıkla ilgili erken teşhise ve risk faktörlerine dikkat çekmek gayesiyle ‘Çok erken değil, çok geç değil’ (Never too early, never too late) olarak belirlendi.

Yüzde 35 oranında yavaşlatmak mümkün olacak

Türkiye Alzheimer Derneği’nin 21 Eylül Dünya Alzheimer Günü sebebiyle düzenlediği basın toplantısında, teşhis ve tedavi ile ilgili şimdiki gelişmeler paylaşıldı ve demans riskini azaltmanın yolları konuşuldu. Ayrıyeten hasta yakınlarına yönelik olarak geliştirilen fiyatsız uzaktan eğitim platformu tanıtıldı. “2023 yılı, Alzheimer hastalığı tedavisinde değerli gelişmelere sahne oldu. Amerika Birleşik Devletleri’nde Amerikan Sıhhat ve İlaç Dairesi (FDA), bir Alzheimer ilacının tam kullanım onayını verdi. Bu ilaç, bir molekül ve beyinde hastalıkta biriken amiloid isimli proteinleri temizliyor” bilgisini veren Türkiye Alzheimer Derneği Lideri Prof. Dr. Başar Bilgiç, yeni ilaç hakkındaki bilgileri şöyle aktardı:

“İlacın ender de olsa epeyce önemli yan tesirleri de mevcut”

Özellikle hastalığın erken devrindeki hastalarda yaklaşık %30 ile 35’lik bir hastalık yavaşlaması sağlıyor. Bu, Alzheimer hastalığının tedavisinde şimdiye kadar elde edilen en kıymetli muvaffakiyet. Lakin ilacın ender de olsa epey önemli yan tesirleri de mevcut. Yaklaşık olarak iki yüz hastanın birinde beyinde kanamaya, 33 hastanın birinde ise yarattığı beyin ödemi ile önemli problemlere yol açabiliyor. Bu nedenle ilacın dikkatli bir halde kullanılması gerekiyor. Bu yıl birebir sistem ile tesir eden farklı bir ilacın da çalışması yayınlandı. Bu ilaç da oburu üzere hastalığı yavaşlatıyor. Yan tesir profilleri de her iki ilacın epeyce emsal. Genetik olarak ApoE geninde E4 varyantı taşıyan bireylerde yan tesirler daha sık izleniyor. Bu nedenle tedavi öncesi bir genetik inceleme yapılması da önerilenler ortasında.

Bu ilaçlar ile ilgili öteki bir değerli nokta da yapılan çalışmaların 1.5 yıllık bir süreyi kapsamasından ötürü, ilaçların tesirlerinin 1.5 yıl sonrasında sürüp sürmeyeceğinin bilinmemesi. Ancak bu bahiste çalışmaya giren hastaların takibi sürüyor ve bu sorunun da yanıtı yakın devirde çıkacak.

İlaçlar, hayli maliyetli

Her iki ilaç da şimdi ülkemizde mevcut değil. Maalesef ki yeni ilaçlar epeyce maliyetli bir halde karşımıza çıkıyor bu durum da hastaların ilaca erişiminde bir bariyer olabiliyor. Bu gelişmeler Alzheimer hastalığı tedavisinde büyük bir adım olarak kabul edilmekte olup, kesin sonuçların ve uzun vadeli tesirlerin daha fazla araştırma ile ortaya çıkması beklenmektedir. Bu nedenle, Alzheimer hastalığı ile uğraşta umut ışığının parladığı bir devirde olduğumuzu unutmamamız kıymetlidir.”

Kan alınarak teşhis mümkün olabilecek

Bu yıl düzenlenen Milletlerarası Alzheimer Derneği Kongresi’nde, Alzheimer hastalığı tanısı için kan biyobelirteçleri üzerinde durulduğunu belirten Türkiye Alzheimer Derneği İdare Şurası Üyesi Doç. Dr. Bedia Samancı, yeni gelişme ile ilgili Dünya Gazetesine şunları aktardı:

2023 yılında Amerikan Besin ve İlaç Dairesi, Alzheimer hastalığı ile alakalı proteinlerden birisi olan amiloidi temizleyen yeni ilacı onayladı. Emsal sisteme sahip bir öteki ilacın ise yakın vakitte onaylanması bekleniyor. İlaç ABD’de kullanıma girdi lakin şu an için ülkemizde şimdi onaylanmış değil ve bu tedaviye erişimi olan hasta yok. 2021 yılında FDA’dan kurallı onay almış ve benzeri bir sisteme sahip bir öteki ilaç için ise ülkemizde birtakım hastaların kullanımına onay verilmişti ve hastalar bir devir bu tedaviye erişebilmişlerdi.

Ancak şu an ülkemizdeki ilaç erişimindeki kurallar gereği, erişilebilir olması ve kullanımına onay verilmesi için bir temsilci firmanın olması gerekiyor. Şu an için bu ilaçlar için ülkemizde temsilci bir firma olmadığından tüm bu ilaçlar için aktüel olarak erişim kelam konusu değil. Lakin elbette ki bu durum değişebilir. Öte yandan, bu yeni ilaçlar hayli maliyetli ve ülkemizde kullanımının onay alması durumunda geri ödeme kapsamına nazaran de değişebilecek bir formda bireylerin bunu finanse edebilme durumu da bir soru işareti olarak karşımıza çıkıyor.

Pandemi, demans hastalarını olumsuz etkiledi

Tüm dünyada olduğu üzere ülkemizde de yaşlanan nüfus ile bir arada Alzheimer hastalığı görülme sıklığı artıyor. Şu an için ülkemizde 700 bin Alzheimer hastası olduğunu kestirim ediyoruz. Pandemi devrinden sonra demans sıklığı ile ilgili bir çalışma ülkemizde yapılmadı. Lakin pandeminin toplumsal ortamları kısıtlaması demans hastaları rutinin dışında bir duruma zorlaması üzere nedenlerle mevcut demans hastalarının evrelerinde süratli bir ilerlemeye neden olduğunu biliyoruz.

Günümüzde teşhis koyarken en emniyetli usul “belden su alma” diye bilinen süreçle beyin omurilik sıvısındaki hastalık ile alakalı birtakım proteinlerin seviyesine bakmaktır. Lakin son periyotta süratle artan çalışmalarla birlikte artık belden su alma sürecinin yerine kandan da teşhis koyulabilmektedir. Kongrede sunulan pek çok çalışmada, beyin omurilik sıvısında bakılabilen protein seviyelerinin kanda da bakılması ile yüksek doğruluk oranlarına ulaşıldığı bildirilmiştir. Günümüzde kimi kan biyobelirteçleri gelişim evresini geçip ticarileşmiş ve günlük kullanıma girmiştir. Bu durum çok yakında artık ülkemizde de kan alma yoluyla teşhis koymanın mümkün olabileceğini göstermektedir.

Kongrede dikkat çeken bir öteki çalışma ise, diyabet hastalarının yıllardır kullandıkları parmaktan kan şekeri ölçümüne emsal bir biçimde kolay bir parmaktan kan testi ile Alzheimer hastalığını tespit edebilen araştırma oldu. İsveç’ten bildirilen bu çalışmada araştırmacılar, hastalardan hem toplar damar hem parmaktan kan aldılar ve bu örneklerdeki protein seviyelerini karşılaştırdılar. Toplar damardan alınan örnekler ile parmak kanı örneklerinin yüksek derecede ahenk gösterdiği bildirildi. Bu pilot çalışma, Alzheimer hastalığı biyobelirteçlerinin uzaktan toplanması, daha kolay saklanması, hazırlık yahut sürece gerektirmeden ölçülme potansiyelini göstermesi istikametiyle dikkat çekmektedir. Rutin kullanıma girdiği takdirde kişinin kendisi yahut bakım verenleri tarafından konutta basitçe örnek toplanarak gerçekleştirilebilecek kadar kolay olan bu sistem, bu testlerin erişilebilirliğini artıracak, böylece erken teşhis ve kolay tedavi izlemine imkan sağlayacak olması istikametiyle kıymetlidir.”

Alzheimer Yerleşke, hasta yakınlarına eğitim veriyor

ği, Alzheimer Yerleşke isimli proje ile hasta yakınlarına fiyatsız ve çevrimiçi eğitim imkanı sunuyor. Alzheimer Yerleşke, yaşlılık süreçleri, saldırgan hasta ile başa çıkma, konutta birinci yardım ve bakımverenin kendi öz bakımı üzere hususlarda kapsamlı bilgi sağlıyor. Yurt içinden ya da yurt dışından isteyen herkes platforma fiyatsız olarak kaydolup, her birini konusunda uzman bireylerin anlattığı 49 başlık altındaki eğitim malzemesine erişebiliyor. Bu eğitimde, bilhassa hastalarına baktıkları için dışarı çıkmakta kısıtlılık yaşayan, gerçek bilgiye ulaşmakta zorluk yaşayan ve coğrafik zorluklar nedeni bilgiye erişimde zorluk yaşayan hasta yakınlarının hedeflendiğini belirten Türkiye Alzheimer Derneği Genel Sekreteri Füsun Kocaman, proje ile ilgili şunları aktardı: Alzheimer Yerleşke, 19 Ocak 2023’te birinci iştirakçilerini kabul etti. Geçtiğimiz 6 aylık periyotta iştirakçiler eğitimleri bitirip canlı yayın sohbet odası ve hadise tahlillerine katıldı. Ayrıyeten iştirakçiler isterlerse ilgili imtihanlara girerek bu mevzuda sertifika da alabiliyor. Sertifika talebi olmayan hasta yakınları ise platformu bir referans kaynağı olarak gerçek bilgiye ulaşmak için kullanabiliyor. Derneğin Dijital Dönüşüm Projesi kapsamında Alzheimer Yerleşke, daha nitelikli bir platforma kavuşacak. Bu sayede eğitim alanların eğitim süreçleri içindeki “davranışları” takip edilecek ve geri bildirimler ile eğitim paketi geliştirilecek. Yerleşke, “Sağlıklı Yaşama ve Yaşlanma” platformu haline getirilecek. Platform, “Oyunlaştırma”, “Artırılmış Gerçeklik” ve “Sanal Gerçeklik” üzere teknolojik araçlarla ve bağlantı maharetleri, sorun çözebilme, vakit idaresi üzere toplumsal marifetler konusunda eğitici gereçlerle daha alımlı ve eğlenceli hale getirilecek.”

“Eğitim düzeyi yüksek bireylerde demans riski azalıyor”

Yapılan çalışmalarda, gelir seviyesi ve sosyoekonomik seviyesi düşük bireylerde, gelir seviyesi düşük olmayan daha güzel sosyoekonomik seviyede olan bireylere nazaran ilerleyen yaşlarda hem daha süratli bir zihinsel yıkım olduğu hem de demans gelişimi olasılıklarının daha yüksek olduğu gösterildi. Faal olarak iş hayatının içinde olmak ise bilhassa toplumsal etkileşimin fazla olduğu bir işte çalışıyor olmak Alzheimer hastalığını azaltan faktörlerden birisi olarak görülebilir.

“Örneğin, lise ve üniversite mezunlarının demans riski, ortaokul ve altı düzeyinde eğitim almış bireylere nazaran manalı bir halde daha düşüktür. Daha yüksek eğitim düzeyine sahip bireyler, beyinlerinde Alzheimer hastalığı ile ilgili birikimler olsa bile buna karşı tesirli bir halde direnirler ve zihinsel fonksiyonlarını koruyabilirler” bilgisini veren Türkiye Alzheimer Derneği Marmara Şube Lideri Prof. Dr. Aslı Demirtaş Tatlıdede, kelamlarına şöyle devam etti:

Eğitimin demans riski üzerindeki tesirini ömür uzunluğu devam eden bilişsel, eğitsel ve mesleksel aktiviteleri de içeren bir bağlamda pahalandırmak son derece kıymetlidir. Örneğin, yüksek eğitim seviyesi ile birlikte karmaşık bir mesleğe sahip olmanın demans riskini daha da azalttığı görülmektedir. Ayrıyeten her yaştaki eğitim Alzheimer’e karşı savunmada tesirlidir. Yapılan yeni tahliller, yetişkin eğitim sınıflarına katılan bireylerde beş yıl sonra demans riskinin manalı bir formda azaldığını ortaya koymaktadır. Bu nedenle, yetişkinlik periyodunda alınan eğitim, beyin işlevlerini müdafaada kritik bir rol oynamaktadır. Hayat uzunluğu sürdürülen eğitsel ve mesleksel aktiviteler, bilişsel, toplumsal ve fizikî uyarıcı faaliyetlerin beyin ağlarını nasıl etkilediğini göstermektedir. Bu aktiviteler, beyin hastalıkları yahut yaşlanma süreçleri ile daha düzgün başa çıkma kapasitesini artırır ve zihinsel fonksiyonları korur. Bu direnç kapasitesi, Alzheimer’ın öncüsü olan hafif kognitif bozukluğun ortaya çıkışını geciktirir ve hastalığın gelişme riskini neredeyse yarı yarıya (% 47 oranında) azaltır.

Beslenme, hem tedbire hem de geciktirme de önemli

Beslenmenin, demansın başlangıcını hem tedbire hem de geciktirmede rol oynayan çok değerli ve değiştirilebilir bir risk faktörü olduğunu belirten Türkiye Alzheimer Derneği İdare Konseyi Üyesi Doç. Dr. Nil Tekin, Akdeniz tipi beslenmenin Alzheimer’a karşı tesirli bir beslenme formu olarak kanıtlandığının altını çizdi. Ayrıyeten, Alzheimer riski taşıyan bireylerde dahi, Akdeniz tipi diyetin uygulanmasıyla bu riskin azaltılabildiğine dair değerli bulgulara rastlandığını da belirten Doç. Dr. Tekin, şu bilgileri verdi:

Geleneksel Akdeniz tipi diyeti, yüksek ölçüde zeytinyağı, meyve, kuruyemiş, zerzevat, tam tahıl, balık ve kümes hayvanı tüketimi ile karakterizedir. Bu beslenme halinde süt eserleri, kırmızı et, işlenmiş et, işlenmiş besinler ve tatlı düşük ölçüde tüketilir. Lakin dikkate bedel bir nokta da Akdeniz tipi diyetin yalnızca besin seçimleriyle değil, birebir vakitte Akdeniz’de yaşayanların yaptığı üzere keyifli ve uzun sofralarda, toplumsal etkileşim içinde tüketilmesinin de kollayıcı tesirini artırabileceğidir. Örneğin, Akdeniz tipi diyeti Baltık ülkelerinde benimseyenlerde Alzheimer riski daha az düşmektedir. Bu da toplumsal etkileşimin ve toplumsal bağların, besinler kadar korunmada değerli bir faktör olabileceğini göstermektedir. Akdeniz tipi diyet dışında ona benzeyen MIND isimli diyetin de korunmada tesirli olduğuna dair bulgular vardır. Buna rağmen öteki diyet tiplerinin korunmadaki tesiri bilinmemekte, hatta kimilerinin ziyanlı olabileceğine ilişkin küçük çalışmalar da bulunmaktadır. Bilimsel bulgular çok besinli, toplumsal enteraksiyonlu Akdeniz tipi beslenmenin Alzheimer’a karşı hami tesirini kanıtlamıştır.

Demans ve Alzheimer birbirinden farklı

Prof. Dr. Derya Uludüz “Demansın daha âlâ anlaşılması gerçek teşhis ve tedaviyi almanıza yardımcı olacaktır.” diye açıklıyor. “Alzheimer” ve “Demans” tabirlerini birebir manaya geliyormuş üzere kullanmak yaygın bir uygulamadır. Pek çok kişi bunların birbirinin yerine geçebileceğini düşünüyor, fakat farklılıklar var. Ortadaki farkı bilmek size beyin sıhhati dünyasında biraz daha kolay gezinmenize ve gerçek teşhisi almanıza yardımcı olabilir.

Demans ve Alzheimer hastalığı

“Demans, bilişsel gerileme ile karakterize edilen bir dizi hastalık için bir şemsiye tabirdir ve daha sonra Alzheimer hastalığı, bu şemsiye altındaki en yaygın bunama türüdür”. Münasebetiyle, bağlantılı olsalar da, birbirinin yerine geçebilecek tabirler değildirler.

Dünya Sıhhat Örgütüne nazaran demansı olan şahısların yüzde 60 ila 70’inin Alzheimer hastalığı olduğu kestirim ediliyor. Bununla birlikte, bunama hadiselerinin geri kalan %30 ila %40’ı çok çeşitli sebeplerden karşımıza çıkar. Demans, bilişi bozan rastgele bir durumu tabir eden bir şemsiye tabirdir, fakat beyin gücünü engelleyebilecek birçok şart vardır. Alzheimer en yaygın olanıdır. “Sahip olduğumuz FDA onaylı ilaçlar çoğunlukla Alzheimer demansı içindir, zira bu en yaygın demans tipi ve en çok araştırılanıdır”. “Lewy cisimciği, frontotemporal demans, Parkinson demansı üzere başka demans tipleri için nitekim FDA onaylı belli bir ilaç yok.” Bununla birlikte, öteki bir demans tipi teşhisi konan bir bireye yeniden de Alzheimer hastalığını tedavi etmek için tasarlanmış bir ilaç reçete edilebilir.

Aktör Bruce Willis’in demans öyküsü

Aktör Bruce Willis, 2022 baharında şok edici bir duyuru yaptı. Kendisine irtibat yeteneğini etkileyen afazi-konuşma bozukluğu teşhisi konduğu için oyunculuktan ayrılıyordu. Akabinde yakın vakitte da ailesi yakınmalarının ana nedeninin bir demans tipi olan frontoremporal demans olduğunu duyurdu.

Frontotemporal demans, beynin ön planda frontal ve az oranda temporal loblarındaki hudut hücresi kaybının neden olduğu demans tipidir. Beynin kırmızı ile işaretli ön bölgeleri etkilendiğinde, davranış değişiklikleri, bağlantı kurmada yahut konuşulanları anlamada zahmetler görülebiliyor. Frontotemporal demansın temel olarak 3 tipi var: Davranış bozukluğu ile giden tip: en yaygın olandır ve davranış, kişilik ve toplumsal etkileşimlerdeki değişikliklerle karakterizedir. Öbürleri ise primer progresif afazi ve hareket bozukluğu.

“Alzheimer hastalığı, bunama yapan hastalıklar içinde en sık izlenen bozukluktur”

Alzheimer yaşlanmanın kaçınılmaz sonu değil” diye söz eden İstanbul Okan Üniversitesi Hastanesi Nöroloji Uzmanı Dr. Hasret Çakır, hastalık hakkında şunları söylüyor; Bunama, zihin fonksiyonlarında kaybı niteler Demansın en yaygın formundaki bir hastalığı olan Alzheimer, en sık 65 yaş ve üstündeki bireylerde görülür, sıklığı yaşla artmaktadır. Alzheimer hastalığı, bunama yapan hastalıklar içinde en sık izlenen bozukluktur. Alzheimer hastalığı, bilişsel gerilemesinin yanında çeşitli nöropskiyatrik davranışsal rahatsızlıklara neden olan, kişinin günlük hayat faaliyetlerinde bozulmalar ortaya çıkaran bir hastalıktır. Nedeni tam olarak aydınlatılamayan alt beyin hücrelerinin programlanandan daha erken ölmesi nedeniyle oluşmaktadır. Ayrıyeten geçmişte depresyon hikayesi, damar hastalıkları (tansiyon yüksekliği, şeker hastalığı, kolesterol yüksekliği gibi), önemli baş travmaları, APOE4 taşıyıcılığı mümkün risk faktörlerindendir. Alzheimer hastalığının teşhisinde ayrıntılı nörolojik muayenenin yanı sıra bilgisayarlı tomografi (BT) manyetik rezonans görüntüleme (MR) üzere uygulamalar ve depresyonun araştırılmasına yönelik kişilik teması testlerinde uygulanabilir. Alzheimer hastalığının bilinen kesin bir tedavi yolu yoktur, lakin hastalığın oluşturduğu semptomların azaltılması yahut ortadan kaldırılması, hastalığın ilerleyişinin yavaşlatılması mümkündür.

ALZHEIMER BELİRTİLERİ

Yeni öğrenilen bilgileri hatırlama güçlüğü

Son olayları, yer ve isimleri unutmak

Rutininde olan günlük misyonları yerine getirmede zorluk

Doğru sözcükleri bulmakta zorluk çekmek

Plan ve tertip bozukluğu yaşamak

Karar verme ve muhakeme yeteneğinde zayıflık

Kaygılı bir ruh hali içinde bulunmak

Problem çözme yetisinin azalması

Rutin vazifelerin tamamlanma müddetinin uzaması

HASTALIĞIN 3 EVRESİ

1.Erken evre

Sık sık yakın vadeli bellek meseleleri,

Soru tekrarı,

Yazma ve alet kullanımında zorlanma,

Yeni hünerlerin öğrenilememesi,

Kişilik değişikliği,

Hastalığı inkâr etme görülür.

2.Orta evre

Problemlerle başa çıkmada artan zahmet,

İlerleyen bellek bozukluğu,

Kaybolma riski yüksek,

Uyku bozukluğu,

Günlük ömür aktivitelerinde yardıma gereksinim duyma,

Yakınlarını tanımada zorluk,

3.İleri evre

Yakınları tanıyamaz,

İletişim ileri derecede bozulur,

Yatağa bağımlı olabilir,

Psikiyatrik semptomlar çok daha besbellidir,

Tamamen bakıma muhtaçtır.